ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Συστιματική έρευνα για την διαπίστωση αρχαίων οικισμών στην περιοχή δεν έχει γίνει. Όμως η ύπαρξη ναού της Αθηνάς(στη θέση του μοναστηριού Παναγίας Γιάτρισσας)τα ευρήματα στην περιοχή 'Aρπυα (κοντά στο Σελεγούδι),οι ενδείξεις αρχαίας λατρείας στον ποταμό Σμήνο(Δάκρυ της Βασιλοπούλας και Σπηλιά της Βασιλοπούλας),τα άφθονα και σημαντικά αρχαιολογικά στοιχεία, που σχετίζονται με το αρχαίο έργο ύδρευσης του Γυθείου από τον ποταμό, τα αγάλματα που έχουν βρεθεί στην Πετρίνα και το Προσήλιο,οι κατεστραμένοι παλαιοί οικισμοί στις θέσεις, Γουλιάνικα (Κόκκινα Λουριά) και Τζεβελιάνικα (Μέλισσα),Παλιόχωρα, μαρτυρούν την κατοίκηση της περιοχής από τα αρχαία χρόνια.Από τις γραπτές πηγές τα ιστορικά μνημεία (κάστρα,εκκλησίες,νεκροταφεία),τους θρύλους και τις παραδόσεις προκύπτει ότι τα χωριά του Σμήνου κατοικούνται συνεχώς από τα πρώτα βυζαντινά χρόνια.

Η γεωγραφική θέση των χωριών του Σμήνου και το πολυσχιδές ανάγλυφο του εδάφους με τη συνεχή εναλλαγή των λοφοσειρών, με τις απότομες ρεματιές,τις κλεισούρες,και τα διάσελα, τις απόκρυφες σπηλιές, τα δασωμένα σκιερά περάσματα με τις διάσπαρτες πηγές και τα βρυσούλια σε συνδυασμό με το δυναμικό και ασυμβίβαστο χαρακτήρα των κατοίκων τους επηρέασε την ιστορική αναφορά της περιοχής. Και εδώ εγκαταστάθηκαν ομάδες Μηλιγγών Σλάβων που παρενοχλούσαν τους ντόπιους κατοίκους. Γι' αυτό γύρω στο 10ο αιώνα οι βυζαντινοί αυτοκράτορες κοντά στον 'Aγιο Νικόλαο σε απόκρυμνο βραχόλοφο που αρχίζει από την κοίτη του Σμήνου έκτισαν κάστρο για την εξουδετέρωσή τους. Το ίδιο κάστρο χρησιμοποιήθηκε αργότερα από τους Φράγκους, τους Ενετούς και τους Τούρκους που εγκαταστάθηκαν εκεί περί το 1750 τους περιβόητους Τουρκαλβανούς που ρήμαξαν τους ντόπιους κατοίκους. Κατά τη χρησιμοποίησή του από τους Ενετούς καθιερώθηκε η ονομασία του ως κάστρο της Μπαρδούνιας.

Είναι το πρώτο κάστρο που απελευθερώθηκε το 1821.

Σήμερα αποτελεί ενδιαφέρον αξιοθέατο, όμως ξεχασμένο και αναξιοποίητο.Στα χωριά του Σμήνου έδρασαν οι πρωτοκλέφτες της υπόδουλης Ελλάδας που με τον αγώνα τους και τα κατορθώματά τους δυνάμωσαν την ελπίδα της λευτεριάς και προετοίμασαν τον ξεσηκωμό του 1821. Στην περιοχή της Μέλισσας είχε το μετερίζι του ο Καπετάν Ζαχαριάς ο Μπαρμπιτσιώτης, εκεί που σήμερα λέγεται <<στου Ζαχαριά τα χαλάσματα>> κοντά στο μοναστήρι της Ηρωίτσας (Ροϊτσας). Από το ορεινό χωριό του την Καστάνια και με ορμητήριο τον απόρθητο πύργο του ο ηρωικός Καπετάν Παναγιώταρος Βενετσανάκης προάσπιζε την λευτεριά των χωριών της Έξω Μάνης. Στον πύργο του έβρισκαν καταφύγιο οι περίφημοι Κολοκοτρωναίοι. Εκεί έζησε τα παιδικά του χρόνια ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.

Στη μάχη της Καστάνιας το 1780 απέναντι σε πολυπληθή τουρκικό στρατό έχασε τη ζωή του ο ίδιος ο Παναγιώταρος και ο Κωσταντής Κολοκοτρώνης, ο πατέρας του Γέρου του Μοριά. Στη Δεσφίνα που βρίσκεται πάνω στο δρόμο που οδηγεί από 'Aγιο Νικόλαο και τα Κόκκινα Λουριά στο δοξασμένο Πολυάραβο και μέσα από τα λιγοστά πυργόσπιτα των Σταθέων εκδηλώθηκε ηρωική αντίσταση μέχρι θυσίας,στις εμπροσθοφυλακές του Ιμπραήμ τον Ιούλιο του 1826, αντίσταση που απέβη σωτήρια γιατί έδωσε το χρόνο για να οργανωθεί η Ελληνική άμυνα στο Πολυάραβο, όπου κατανικήθηκε ο ίδιος ο Ιμπραήμ και διασώθηκε η Μάνη. Οι κάτοικοι όλων των χωριών του Σμήνου με επικεφαλείς ντόπιους οπλαρχηγούς (Γράφος, Ρόζος κλπ) ταμπουρώθηκαν πρώτοι στον Αη-Λιά και του Στεφανάκου τη Λάκκα μπροστά από τον Πολυάραβο και αντιμετώπισαν την Τουρκο-Αιγυπτιακή επιδρομή. Τοποθεσίες, μέρες και πράξεις ένδοξες και ηρωικές που όμως δεν τιμήθηκαν ακόμα από την επίσημη ιστορία και πολιτεία.

Τα χωριά της Λακεδαιμόνιας περιοχής του Σμήνου και οι κάτοικοί τους πλήρωσαν βαριά τον ζυγό της Οθωμανικής κατάκτησης. Ιδιαίτερα τα τελευταία προεπαναστατικά χρόνια που εγκαταστάθηκαν εκεί οι πολεμοχαρείς Τουρκαλβανοί και επονομαζώμενοι και Τουρκομπαρδουνιώτες. Όμως τα χωριά αυτά ήταν και τα πρώτα Ελληνικά εδάφη που απόκτησαν την ελευθερία και δέχτηκαν τους πρώτους από τους πολύπαθους ομογενείς κατοίκους των κατεστραμένων νησιών Χίου και Ψαρών. Παλαιοί και νέοι κάτοικοι των χωριών του Σμήνου αποδείχτηκαν άξιοι μαχητές στους μετέπειτα αγώνες για την ελευθερία και την πρόοδο.

(Κείμενο: Αριστείδης Γραφάκος).